«ՀՀ» օրաթերթի հարցազրույցը Արցախի Հանրապետության գլխավոր դատախազ, արդարադատության երկրորդ դասի պետական խորհրդական Գուրգեն Ներսիսյանի հետ․
Իրավապահ համակարգն իրավունք չունի շեղվելու օրինականությունից ու գործընթացների հանգուցալուծման իրավական եղանակից
ՍՏԵՓԱՆԱԿԵՐՏ, 10 սեպտեմբերի, ԱՐՑԱԽՊՐԵՍ։ «ՀՀ» օրաթերթի հարցազրույցը ստորև․
-Պարոն Ներսիսյան, 2020 թ. 44-օրյա պատերազմը եւ դրա հետեւանքները ոչ միայն մեծագույն մարդկային աղետ էին, այլեւ լրջագույն վնաս հասցրեցին Արցախի Հանրապետության տնտեսությանը, նպաստավոր պայման ծառայեցին տարատեսակ երեւույթների ձեւավորման ու զարգացման համար: Պատերազմական գործողություններն արդյոք Արցախում ազդեցի՞ն հանցավորության վիճակի վրա, եւ ի՞նչ ստացավ իրավապահ համակարգը հետպատերազմական Արցախում:
-Պատերազմական գործողությունները, հետպատերազմական վիճակը պարարտ հող են հանցավոր երեւույթների ձեւավորման, հանցավորության զարգացման համար: Ռազմական գործողությունների ընթացքում նվազում է իրավապահ մարմինների աշխատանքի արդյունավետությունը, առաջանում է որոշակի անվերահսկելիություն, ձեւավորվում է անպատժելիության հանրային ընկալում, ծնվում են սեփականության դեմ ուղղված հանցանքների կատարման համար նպաստավոր պայմաններ: Պատերազմից հետո ոչ միայն շարունակվում են պահպանվել թվարկված պայմանները, այլեւ դրանց սկսում են գումարվել պետական կառավարման մարմինների ու ինստիտուտների, իրավապահների նկատմամբ անվստահության, իրավական նիհիլիզմի դրսեւորումները: Ինչպես 44-օրյա պատերազմի օրերին, այնպես էլ 2020 թ. նոյեմբերի 9-ից հետո մենք ապրել ենք նշածս երեւույթների հետ միասին եւ դրանց դեմ պայքարելով: Արցախը բացառություն չէ, պատերազմն ու դրա հետեւանքներն էական ազդեցություն են ունեցել հանցավորության վիճակագրական պատկերի վրա. 2020 թվականից սկսած՝ ունեցել ենք հանցավորության աճ, եւ այդ վիճակագրությունը շարունակում է պահպանվել առ այսօր: Գերակա խնդիրը, որը դրված էր իրավապահ մարմինների առջեւ, հետեւյալն էր. ձեռնարկել բոլոր միջոցները, որպեսզի պատերազմը եւ դրան ուղեկցող երեւույթներն էականորեն չվնասեն Արցախի պետականության սյուները եւ այդ ամենին զուհագեռ՝ Արցախում կրկին վերականգնել իրավակարգը, հասարակական անվտանգությունը, հանրային կյանքի բնականոն ընթացքը: 2020 թ. նոյեմբերի 9-ից հետո Արցախի իրավապահ համակարգն ընդունել էր ներկայացրածս վիճակը եւ անմիջապես անցել իր առջեւ դրված խնդիրների լուծմանը:
Ներկայացնեմ ընդամենը մեկ համեմատական վիճակագրական տվյալ. 2019 թ. առաջին կիսամյակում Արցախում արձանագրվել էր հանցագործության 456 դեպք, 2020 թ. առաջին կիսամյակում՝ 525, 2021 թ. առաջին կիսամյակում՝ 872, 2022 թ. առաջին կիսամյակում՝ 1276 դեպք: Միաժամանակ պետք է նշեմ, որ ծանր ու առանձնապես ծանր հանցագործությունների ընդհանուր թվում էական տեղաշարժ չունենք եւ 2021-ից սկսած՝ կրկին գնում ենք վիճակի կայունացման: Հիմնականում աճել են ոչ մեծ ու միջին ծանրության հանցագործությունները, բնակչության առողջության եւ հասարակական անվտանգության դեմ ուղղված հանցավոր արարքների թիվը, որը եւս ունի ողջամիտ բացատրություն:
-Ինչպիսի՞նն է Ադրբեջանի զինված ուժերի կողմից Արցախի Հանրապետության քաղաքացիների նկատմամբ կատարված հանցավորության վիճակագրությունը:
-44-օրյա պատերազմի ընթացքում եւ դրանից հետո Ադրբեջանի Հանրապետությունը որեւէ կերպ չի փոխել իր ձեռագիրն ու մոտեցումներն արցախցիների նկատմամբ եւ շարունակաբար կատարում է հանցավոր արարքներ, թույլ է տալիս միջազգային մարդասիրական իրավունքի բացահայտ խախտումներ: 2020 թ. նոյեմբերի 9-ի հայտարարությունը նաեւ ռազմական գործողությունների դադարեցման շուրջ համաձայնություն է, սակայն ադրբեջանական կողմը դրանից հետո եւս հավատարիմ չմնաց ստանձնած պարտավորությանը եւ առ այսօր պարբերաբար կազմակերպում է սադրանքներ, զինված հարձակումներ, սպանություններ, գործադրում ռազմական ուժի կիրառման սպառնալիք: Խոշոր առումով ռուսական խաղաղապահ զորակազմը կատարում է իր առաքելությունը եւ ադրբեջանական կողմի նկրտումների հիմնական զսպիչն է: Հենց դա է պատճառը, որ Ադրբեջանը փորձում է իր առջեւ դրված խնդիրները լուծել այլ տարբերակներով՝ փոքր քայլերով, խորամանկություններով, ուժի կիրառման սպառնալիքով կամ ուժի ցուցադրությամբ եւ այլն:
2020 թ. նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարությունից մինչեւ 2022 թ. սեպտեմբերի 1-ը Ադրբեջանի զինված ուժերի կողմից արցախցիների նկատմամբ կատարվել է ընդհանուր 112 հանցագործություն, սպանվել է 18 անձ, սպանության փորձի ենթարկվել՝ 126-ը, հրազենային վիրավորում է ստացել եւ ֆիզիկական բռնության ենթարկվել 65 անձ: Այդ ընթացքում Ադրբեջանի զինված ուժերի կողմից պարբերաբար թիրախավորվել են շփման գծին հարակից վայրերում տեղակայված բնակավայրերը, բնակելի տները, տրանսպորտային միջոցները, որոնք մարդկանց համար լրջագույն սպառնալիք են պարունակում: Այդ բոլոր դեպքերի կապակցությամբ հարուցվում են քրեական գործեր, փաստագրվում են հանցագործության նյութական հետքերը, պարզվում հանգամանքները: Դրանց մասին հաղորդվում է ռուս խաղաղապահներին, ինչպես նաեւ ՀՀ գլխավոր դատախազի միջնորդությամբ պարբերաբար տեղեկություններ են փոխանցվում Ռուսաստանի Դաշնության մեր գործընկերներին:
-Կա՞ն, արդյոք, շփումներ Արցախի Հանրապետության դատախազության եւ ռուսական խաղաղապահ զորակազմի միջեւ, ի՞նչ բնույթ են կրում եւ ի՞նչ արդյունքներ կարող են տալ դրանք: Ադրբեջանի Հանրապետության դատախազության հետ շփումների կարիք տեսնո՞ւմ եք, եւ արդյոք այդ շփումները կարո՞ղ են նպաստել Ադրբեջանի զինված ուժերի կողմից արցախցիների նկատմամբ կատարվող հանցագործությունների թվի նվազմանը:
-Արցախի Հանրապետության դատախազության եւ Արցախում խաղաղապահ առաքելություն իրականացնող ռուսական խաղաղապահ զորակազմի միջեւ համագործակցությունն ու շփումները կարելի է դասել փոխգործակցության օրինակելի դեպքերի շարքին: Հատկապես առավել սերտ ենք շփվում խաղաղապահ զորակազմում ընդգրկված դատախազների հետ: Թեեւ նրանց առաջնային խնդիրը խաղաղապահ ուժերում օրինականության ապահովումը եւ դատախազական վերահսկողությունն է, այդուհանդերձ, մենք դուրս ենք եկել այդ ստանդարտ մոտեցումների շրջանակից, որին նպաստել է նաեւ Ռուսաստանի Դաշնության, Հայաստանի եւ Ադրբեջանի Հանրապետությունների գլխավոր դատախազների միջեւ ձեռք բերված եռակողմ պայմանավորվածությունը: Ադրբեջանի զինված ուժերի կողմից արցախցիների նկատմամբ հանցավոր արարք կատարվելու դեպքում դեպքի վայր են հրավիրվում նաեւ ռուս դատախազները, ովքեր իրենց հերթին փաստագրում եւ արձանագրում են դեպքը: Մի բան է, երբ դու ընդամենը տեղեկություն ես տալիս, մեկ այլ բան է, երբ չեզոք սուբյեկտը ինքը անձամբ է ուսումնասիրում դեպքը. այստեղ անվստահության, դեպքի հանգամանքների ենթադրյալ կամ հավանական կեղծման բոլոր կասկածները վերանում են, իսկ քանի որ մենք ինչ-որ բան խեղաթյուրելու նպատակ չունենք, ինքներս ենք շահագրգիռ նման գործելաոճին: Ի դեպ, դեռեւս 2021 թ. Ռուսաստանի, Հայաստանի ու Ադրբեջանի գլխավոր դատախազների կողմից ձեռք էր բերվել նման դեպքերը եռակողմ հետազոտելու պայմանավորվածություն, որը կրկին խախտել է ադրբեջանական կողմը: Եթե մենք բոլորս ունենայինք միեւնույն նպատակը, ապա Ադրբեջանի դատախազության հետ շփումները կարող էին նաեւ գնահատելի արդյունք ունենալ, այդ թվում՝ նպաստել հանցագործությունների բացառմանը կամ դրանց թվի նվազմանը: Բայց քանի որ համոզված ենք, որ նման հանցավոր արարքները կազմակերպվում եւ ուղղորդվում են Բաքվից, ուստի այդպիսի շփումներն այս պահին ուղղակի անիմաստ ենք համարում: Մենք, որպես մասնագիտական ու պրոֆեսիոնալ համակարգ ներկայացնող պաշտոնատար անձինք, մշտապես հանդես ենք եկել որպես կառուցողական վարքի կողմնակից, իսկ վարքը կարող է գործողություն դառնալ, եթե հանդիպակաց կողմը եւս գործում է նույն մղումներով ու նպատակներով:
-Արցախում ապրող անձանց մոտ կա որոշակի դժգոհություն, որը կապված է անորոշության, իշխանություն-հանրություն երկխոսության բացակայության կամ թույլ մակարդակի հետ: Դատախազությունն ունի՞, արդյոք, անելիք այս ուղղությամբ:
-2020 թվականի աշնանային պատերազմը եւ դրան հաջորդած իրադարձությունները հասկանալի պատճառներով տակնուվրա են արել արցախցու կյանքն ու առօրյան: Այն իր հերթին ծնել է գերլարվածություն, մարդիկ դարձել են առավել զգայուն, դյուրագրգիռ: Արցախը փոքր է ոչ միայն տարածքով, այլեւ սոցիալ-կենցաղային միջավայրով, այստեղ գրեթե բոլորն իրար ճանաչում են, ցանկացած լուր կայծակի պես ընդամենը ժամերի ընթացքում տարածվում է ողջ Արցախով մեկ: Պապենական հողում ապրելու, ընտանիք ու երեխա պահելու ցանկությունն անբեկանելի է, եւ պարզագույն պատասխանատվության զգացումը պահանջում է լինել առավել տեղեկացված ու պահանջատեր: Երբ այս ամենին գումարվում է նաեւ հանրային կյանքում առկա օբյեկտիվ ու սուբյեկտիվ ծագում ունեցող լարվածությունը, մարդն իրադարձություններին երբեմն սկսում է արձագանքել, մեղմ ասած, ոչ ճիշտ: Ծնվում են դավադրության վարկածներ, կասկածներ, հիմնավոր եւ կամ անհիմն մտահոգություններ: Այս մրցավազքում հանրային իշխանության նկատմամբ վստահությունն սկսում է նվազել, եւ յուրաքանչյուրը որոշում է ինքնուրույն գնահատել իրադարձություններն ու ինքնուրույն ընդունել որոշումներ, իսկ դրա համար պետք է լինել տեղեկացված: Այդ է պատճառը, որ հանրությունը ցանկանում է իրազեկ լինել՝ սկսած ամենապարզունակ կենցաղային հարցից մինչեւ պետական գաղտնիք: Իհարկե, հանրային իշխանություններն այս ամենում նույնպես ունեն մեղքի իրենց բաժինը, թույլ է երկխոսությունը, երբեմն ուշացած կամ ժամանակավրեպ է: Թեեւ խնդիրն ուղղակիորեն դատախազության լիազորությունների տիրույթում չէ, բայց մենք վաղուց հաղթահարել ենք կաղապարված բազմաթիվ մոտեցումներ եւ փորձում ենք նաեւ մեր աշխատանքի հրապարակայնությամբ ու պարբերական շփումներով փարատել հանրային կյանքում առկա մտահոգությունները, կասկածները:
-Վերջերս տեղեկություն էր տարածվել, որ Քաշաթաղի շրջանի Աղավնո եւ Բերձոր համայնքներում բնակելի տների հրկիզման դեպքերի կապակցությամբ իրավապահ մարմինները քրեադատավարական գործընթաց են իրականացրել, ինչը հանրության շրջանում տարատեսակ մեկնաբանությունների առիթ էր դարձել: Հնչել էին նույնիսկ տեսակետներ, որ նման պահանջ դրել էր Ադրբեջանը: Ի վերջո, ո՞րն էր քրեական վարույթի նպատակը:
-Ցավոք, մենք ապրում ենք մի միջավայրում եւ պատմական մի ժամանակահատվածում, երբ հանրային պահանջարկում սուտը, կեղծիքը, զրպարտանքն ու դատարկախոսությունը գերազանցել են օբյեկտիվին, ռացիոնալին, իրավականին ու օրինականին: Բայց դա չի նշանակում, որ հատկապես իրավապահ համակարգն իրավունք ունի շեղվելու օրինականությունից ու գործընթացների հանգուցալուծման իրավական եղանակից: Եթե ոմանց համար Աղավնոյում կամ Բերձորում տեղի ունեցած իրադարձությունները, այդ թվում՝ գույքի հրկիզման դեպքերը, ծառայեցվում էին կամ փորձ էր արվում ծառայեցվել այլեւայլ նպատակների, ապա մեզ համար դրանք առերեւույթ հանցագործության դեպքեր էին, որոնք պարտադիր պետք է քննության առնվեին մի շարք հարցեր հստակեցնելու եւ արձանագրելու համար: Ո՞վ է գույքը հրկիզողը, ո՞րն է նրա շարժառիթը, ո՞ւմ գույքն է հրկիզվել, ի՞նչ գույք կար այդ բնակելի տանը, ո՞ւմ էր այն պատկանում. սրանք հարցեր են, որոնց պատասխանները կարող ենք ստանալ միայն քրեադատավարական գործընթացի շրջանակում, սրանք հարցեր են, որոնք անպատասխան մնալու դեպքում մենք հետագայում կարող էինք ունենալ բազմաթիվ խնդիրներ՝ օբյեկտիվ կամ արհեստածին: Ինչ վերաբերում է Ադրբեջանի առնչությանը, ապա սրա մասին անգամ խոսելն անիմաստ է, նման մեկնաբանությունները հիմնականում պայմանավորված են միջին վիճակագրական իրավագիտակցության ցածր մակարդակով: Ուշագրավ մի բան եմ նկատել մեր հանրության շրջանում. երբեմն ինքնաքննադատությունն այնպիսի սահմանների է հասնում, որ նույնիսկ ամենամոլի թշնամին վառ երեւակայությամբ չի կարող հասնել դրան: Մենք կերպար ու դիմապատկեր ունեցող ազգ ենք, եւ զարմանալի է, որ կարող են գոյություն ունենալ իրավիճակներ, որում կարող է ստորադասվել մեր ազգային արժանապատվությունն ու ազգային շահը:
