Գրականության Նոբելյան մրցանակակիր, թուրք գրող Օրհան Փամուքն ամերիկյան հեղինակավոր New York Times պարբերականում հրապարակել է լայնածավալ մի հոդված պոլսահայ երջանկահիշատակ լուսանկարիչ Արա Գյուլերի մասին:
Մարդ, ով բոլորիս ցույց տվեց Ստամբուլը. Արա Գյուլերի մասին Փամուքի հուզիչ հոդվածը տպագրվել է New York Times-ում
ՍՏԵՓԱՆԱԿԵՐՏ, 1 նոյեմբերի, ԱՐՑԱԽՊՐԵՍ-ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ: «Մարդ, ով մեզ ցույց տվեց Ստամբուլը» խորագիրը կրող հոդվածում նա անդրադարձել է լուսանկարչի հետ իր ծանոթությանը, Գյուլերի երկարամյա գործունեությանն ու հայկական արմատներին:
Փամուքը նշում է, որ ժամանակակից Ստամբուլի մեծագույն լուսանկարիչը ծնվել է հայկական ընտանիքում: «Առաջին անգամ Արայի մասին լսեցի 1960-ականներին, երբ տեսա նրա լուսանկարները լայն տարածում ունեցող «Հայաթ» ամսագրում: Հորեղբայրներիցս մեկն ամսագրի խմբագիրներից էր: Արան այստեղ տպագրում էր այնպիսի արտիստների լուսանկարներ, ինչպիսիք էին Պիկասոն և Դալին: Երբ իմ «Սև գիրքը» վեպի հաջողությունից հետո Արան առաջին անգամ ինձ լուսանկարեց, ես ուրախությամբ գիտակցեցի, որ իսկապես գրող եմ դարձել»,- հոդվածում պատմում է Փամուքը:
Նա նշում է, որ լուսանկարչի հետ իր ընկերությունը սկսվեց 2003 թվականից, երբ իր գրքի համար լուսանկարներ էր փնտրում Գյուլերի բազմահազարանոց լուսանկարչական արխիվից: «Մեր ընկերության սկզբում մենք երբեք չէինք խոսում Արայի հայկական արմատների ու օսմանյան հայերին կոտորելու ցավոտ պատմության մասին՝ մի թեմա, որը մինչ օրս Թուրքիայում արգելվում է: Ես զգացի, որ դժվար կլինի այս թեմայով խոսել նրա հետ, որ դա լարվածություն կարող է առաջացնել մեր հարաբերություններում: Իսկ նա գիտեր, որ այդ թեմայով խոսելը կբարդացներ կյանքը Թուրքիայում: Տարիների ընթացքում նա ինձ ավելի վստահեց և սկսեց երբեմն անդրադառնալ այնպիսի քաղաքական թեմաների, որոնց մասին ուրիշների հետ չէր խոսի: Նա պատմեց, որ 1942 թվականին, խուսափելու համար թուրքական կառավարության հռչակած «Ունեցվածքի հարկ»-ից, որը վերաբերում էր բացառապես ոչ մուսուլման քաղաքացիներին, ինչպես նաև խուսանավելով պարտադիր աշխատանքային ճամբար արտաքսվելուց, նրա դեղագործ հայրը թողել էր Գալաթասարայում իր տունն ու ամիսներ շարունակ թաքնվել մեկ այլ տանը՝ ոչ մի անգամ փողոց դուրս չգալով:
Նա ինձ հետ խոսեց 1955 թվականի սեպտեմբերի 6-ի գիշերվա մասին, երբ Կիպրոսում տեղի ունեցած իրադարձությունների հետևանքով լարված թուրք-հունական հարաբերությունների պայմաններում Թուրքիայի կառավարությունը մոբիլիզացրեց ավազակային խմբերին, ովքեր հարձակվեցին հույներին, հայերին ու հրեաներին պատկանող խանութների վրա, պղծեցին եկեղեցիներն ու սինագոգները: 1955 թվականի էթնիկ զտումներից հետո շատ հայկական ու հունական ընտանիքներ լքեցին Ստամբուլի իրենց տները: 1960-ականներին շատ քչերն էին արդեն մնացել:
Ես և Արան խոսում էինք այն մասին, թե ինչպես էր նա լուսանկարում սա ու նմանօրինակ մյուս դեպքերը: Այդուհանդերձ, մենք չանդրադարձանք օսմանյան հայերի՝ Արայի պապերի ու տատերի ոչնչացման հարցին»,- գրում է Փամուքը:
Երբ 2005 թվականին թուրք գրողն իր հարցազրույցներից մեկում բողոքել էր, որ Թուրքիայում չկա մտքի ազատություն, այդ երկրում անհնար է խոսել այնպիսի սարսափելի դեպքերի մասին, ինչպես 90 տարի առաջ օսմանյան հայերի հետ տեղի ունեցածն էր, նրան թուրքականությունը վիրավորելու հիմնավորմամբ կանչել էին դատարան, հարուցվել էր քրեական գործ, որը կարող էր ավարտվել մինչը երեք տարվա ազատազրկմամբ: Այդ դեպքերից երկու տարի անց սպանվեց հայ լրագրող Հրանտ Դինքը: «Շատ պարբերականներ սկսեցին գրել, որ ես կարող եմ լինել հաջորդը: Ինձ ուղղված մահվան սպառնալիքների, իմ դեմ հարուցված քրեական գործերի և ազգայնական մամուլի կողմից տարվող հակաքարոզչության պատճառով սկսել էի ավելի շատ ժամանակ անցկացնել արտասահմանում՝ Նյու Յորքում: Ստամբուլ էի վերադառնում միայն շատ կարճ ժամանակով՝ այն էլ առանց որևէ մեկին այդ մասին ասելու:
Հրանտ Դինքի սպանությանը հաջորդող շրջանում՝ Նյու Յորքից տուն՝ Ստամբուլ կատարած կարճաժամկետ այցերիցս մեկի ժամանակ, գրասենյակում էի, երբ հեռախոսը սկսեց անդադար զանգահարել: Այդ օրերին ես չէի պատասխանում հեռախոսազանգերին: Սակայն զանգը չէր դադարում: Ոչ հեշտությամբ, սակայն ի վերջո բարձրացրի լսափողը: Ճանաչեցի Արայի ձայնը: «Օ՜, դու վերադարձել ես: Ես հենց հիմա գալիս եմ»,- ասաց նա ու կախեց լսափողը՝ առանց սպասելու իմ պատասխանին: 15 րոպե անց՝ Արան մտավ իմ գրասենյակ: Նա շնչակտուր էր, իր սովորույթի համաձայն հայհոյում էր ամեն ինչն ու ամենքին: Ապա նա փարվեց ինձ ու սկսեց լաց լինել: Նրանք, ովքեր գիտեին Արային, կհասկանան իմ զարմանքը, երբ տեսա նրան այդպես լաց լինելիս: Նա սկսեց երդվել ու ասել. «Նրանք՝ այդ մարդիկ, չեն կարող քեզ դիպչել»: Նրա արցունքները չէին դադարում: Ու որքան ավելի շատ էր նա լաց լինում, այնքան ավելի շատ էր ինձ պարուրում մեղքի զգացումը, և ես ինձ կաթվածահար էի զգում: Երկար լաց լինելուց հետո Արան ի վերջո հանգստացավ, ապա մի բաժակ ջուր խմելուց հետո հեռացավ՝ ասես միայն դրա համար էր եկել ինձ մոտ:
Դրանից հետո մենք էլի մի քանի անգամ հանդիպեցինք: Ես այլևս երբեք անհրաժեշտություն չզգացի հարցնել նրան իր պապերի ու տատերի մասին: Մեծն լուսանկարիչն արդեն ամեն բան պատմել էր ինձ իր արցունքների միջոցով»,- գրում է Փամուքը:
Նա նշում է, որ պոլսահայ լուսանկարիչը մշտապես երազում էր ժողովրդավարության մասին, որտեղ բոլոր անհատները կկարողանային ազատորեն խոսել իրենց սպանված նախնիների մասին, կամ, առնվազն, կարող էին ազատ սգալ նրանց համար: «Թուրքիան երբեք չդարձավ նման ժողովրդավար երկիր: Նախորդ 15 տարիների հաջողությունը, պարտքով վերցրած գումարների հաշվին տնտեսական աճի ժամանակաշրջանն օգտագործվեց ոչ թե ժողովրդավարությունն ընդլայնելու, այլ ազատություններն ավելի սահմանափակելու համար: Եվ այս ամենից հետո Արա Գյուլերի հին Ստամբուլը վերածվել է, ինչպես իր գրքերից մեկն է վերնագրված, «Կորուսյալ Ստամբուլ»-ի»,- եզրափակում է հոդվածը Նոբելյան մրցանակակիր Օրհան Փամուքը:
