«Հաղթանակի գեներալները» հատուկ նախագիծ-շարքի շրջանակներում «Արմենպրես»-ը ներկայացնում է ԽՍՀՄ մարշալ, Խորհրդային Միության կրկնակի հերոս Հովհաննես Քրիստափորի Բաղրամյանին:
«Հաղթանակի գեներալները». Հովհաննես Բաղրամյան
«Նա մեր ամենատաղանդավոր և փորձառու հրամանատարներից մեկն է`շտաբային աշխատանքի փայլուն իմացությամբ»:
Գեորգի Ժուկով «Հիշողություններ և մտորումներ», 1970թ.
ՍՏԵՓԱՆԱԿԵՐՏ, 11 ՄԱՐՏԻ, ԱՐՑԱԽՊՐԵՍ։ Թիֆլիսի երկաթուղային երկդասյա դպրոցը ավարտելուց հետո, Հովհաննեսը ընդունվում է տեղի տեխնիկական ուսումնարանը: «Հայրս ինձ համար գնել էր սև կոստյում, փայլուն կոճակներով շինել և կոշիկներ, որ ես առաջին անգամ էի հագնելու: Թիֆլիսի միջավայրն իր կնիքը դրեց մեր սրտի ու հոգու վրա, նոր մտքեր ու գաղափարներ մտցրեց մեր գիտակցության մեջ: Թիֆլիսում մենք սովորում էինք ոչ միայն ուսումնարանի պատերի ներսում, լսարաններում, այլև դասեր էինք առնում երկաթուղային բանվորների շրջապատում, գլխավոր արհեստանոցում, վագոնային ու շոգեքարշային դեպոներում, ուր անցնում էին մեր գործնական պարապմունքներն ու տեխնիկական ուսուցումը»,-Մ.Մերժանովի «Զինվոր, գեներալ, մարշալ» (1975 թ.) աշխատությունը մեջբերում է մարշալ Բաղրամյանի հուշերը:
Ճակատագրական որոշում
1915թվականին ավարտելով ուսումնարանը` Հովհաննեսին նշանակում են Անդրկովկասյան երկաթուղու 9-րդ (Գանձակի) գծամասի տեխնիկ: Առաջին աշխարհամարտի թեժ ժամանակներն էին… Հովհաննեսը պատմում է. «1915 թվականի գարնանը Կարսից եկող գնացքները բերում էին հազարավոր գաղթականների, հիմնականում`հայերի, կանանց, մանուկների, ծերունիների»: Տեսնելով այդ ամենը` Բաղրամյանը իր կյանքի ամենագլխավոր որոշումն է կայացնում: Նա որոշում է 1915 թվականի սեպտեմբերի 16-ին դիմել ռուսական բանակի կամավորների հավաքագրման շտաբ:
Սարդարապատի ճակատամարտ
Սարդարապատում հեծյալ դասակի հրամանատար, հետախույզ Հովհաննեսը կատարում էր բարդ ու վտանգավոր առաջադրանքներ: Մոտենում էր Սարդարապատի վճռական ճակատամարտի օրը: Հայկական ուժերն հակահարձակվում են ամբողջ ճակատով: Հայկական 5-րդ գունդը Թալինի լեռնային լանջերից գրոհում է թուրքերի ձախ թևը: Թուրքական զորագնդերը, չդիմանալով ճնշմանը, խուճապահար նահանջում են Ալեքսանդրապոլ:
«Սարդարապատի ճակատամարտի նշանակությունը շատ մեծ է: Եթե այնտեղ չջախջախեինք թուրքերին, նրանք կգնային Էջմիածին և Երևան: Հայաստանից ոչինչ չէր մնա, ոչինչ չէր փրկվի… Հայերը հաղթեցին, որի շնորհիվ կա այսօրվա ծաղկուն Հայաստանը»,- հիշում է Հովհաննես Բաղրամյանը: Կիմ Ղալաչյան, «Տասնչորս օր մարշալ Բաղրամյանի հետ», 1978թ.
Փրկիչ Միկոյանը
1923 թվականին Հովհաննեսը նշանակվում է հայկական դիվիզիայի հեծելազորային գնդի հրամանատար: 1924թվականի աշնանը նրան ուղարկում են ուսանելու Լենինգրադի բարձրագույն հեծելազորային դպրոց: Այնտեղ Հովհաննեսի հետ միասին սովորում են այնպիսի մեծանուն ռազմական գործիչներ, ինչպիսիք են Ա. Երեմենկոն, Վ. Չիստյակով, Պ. Ռոմանենկոն, Կ. Ռոկոսովսկին և Գ. Ժուկովը: Վերջինս հետագայում որոշիչ դեր է խաղալու Բաղրամյանի կյանքում:
1931թվականին Անդրկովկասյան ռազմական օկրուգի հրամանատարությունը նրան ուղարկում է սովորելու Մոսկվայի Ֆրունզեի անվան ռազմական ակադեմիայում, որն նա ավարտում է 1934 թվականին, ապա ուսումը շարունակում կարմիր բանակի գլխավոր շտաբի ակադեմիայում: Ստալինյան բռնաճնշումների տարիներին(1936-1937թթ.), Հովհաննեսին հիշեցրել էին «բուրժուական» հայկական բանակում ծառայելու տարիները, սակայն Անաստաս Միկոյանին հաջողվում է փրկել նրան hնարավոր գնդակահարությունից:
Հայրենական մեծ պատերազմ
«Մենք հասկանում էինք, որ աշխարհը տիրելու ծարավից խելագար ֆաշիզմը ռումբեր է նետում Անգլիայի խաղաղ քաղաքների վրա և կարող էր վաղն էլ ավելի մեծ դաժանությամբ դրանք նետել մեր գլխին: Տագնապալից մտքերն ինձնից չէին հեռանում, և հենց դրա համար էլ ուզում էի շտապ նորից բանակ վերադառնալ»: Հովհաննես Բաղրամյան, «Այսպես է սկսվել պատերազմը», 1975թ.
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին Հովհաննեսը նշանակվել էր Հարավ-Արևմտյան ռազմաճակատի զորքերի շտաբի պետի տեղակալ:
Կիևի պաշտպանության ժամանակ Բաղրամյանին հաջողվում է գերմանական զորքերի շրջափակումից դուրս բերել 20 հազար զինվորների: 1941 թ. օգոստոսի 12-ին Բաղրամյանին շնորհվել է գեներալ-մայորի կոչում: Հովհաննես Բաղրամյանը Կիևի համար մղված մարտերում ցուցաբերել է մեծ արիություն և ռազմական բարձր ունակություն: Նա մարտեր ղեկավարելու մեծ հմտություն է դրսևորում նաև Ռոստովի մատույցներում, որի համար 1941 թվականի դեկտեմբերի 27-ին նրան շնորհվում է գեներալ-լեյտենանտի կոչում և նրան նշանակում են ռազմաճակատի զորքերի շտաբի պետ:
Դասընկերը
Որպես շտաբի պետ` նա Խարկովյան օպերացիայի գլխավոր մշակողներից մեկնէ էր : Ցավոք, այն ավարտվեց խորհրդային զորքերի կատարյալ ջախջախմամբ: Հետախուզական տվյալների համաձայն համեմատելով խորհրդային զորքերի և գերմանացիների թվաքանակը` Բաղրամյանը և գեներալ Բոդինը նպատակահամար չհամարեցին իրականացնել հարձակումը, սակայն Հարավ-Արևմտյան ռազմաճակատի հրամանատար Տիմոշենկոն և ռազմական խորհրդի անդամ Խրուշչովը պնդեցին: Կլիմենտ Հարությունյան, «Հայ ժողովրդի ներդրումը Հայրենական պատերազմի հաղթանակում 1941-1945թթ.», 2010թ.
Պարտության մեջ մեծ էր Հարավային ռազմաճակատի ղեկավար գեներալ-լեյտենանտ Մալինովսկու մեղքը. նա ինքնակամ հրացանակիր գնդերից մեկն ուղղել էր Վորոշիլովգրադի կողմը: «Այսպես էինք գնում դեպի հաղթանակը» իր գրքում Հովհաննեսը գրում է. «...իհարկե, Ռոդիոն Յակովլևիչին ոչ բնորոշ որոշումը ազդել էր 9-րդ բանակի պաշտպանական ամրության վրա»:
Ստալինը պարտության գլխավոր մեղավոր է ճանաչում Բաղրամյանին: Ռազմական տրիբունալի դատարանից նրան փրկում է Լենինգրադի բարձրագույն հեծելազորային դպրոցի հին և բարի դասընկեր Գեորգի Ժուկովը` Ստալինին հայտնելով, որ պարտության մեղքի իրենց բաժինը ունեն նաև գլխավոր շտաբը և զինվորական հրամանատարությունը: Ժուկովը սատարում է Բաղրամյանին` նշելով, որ փորձառու հրամանատարները քիչ են և նրանց կարիքը միշտ էլ կա:
Հովհաննեսին նշանակում են 28-րդ բանակի շտաբի պետ, սակայն այդ բանակը շատ անմխիթար վիճակում էր գտնվում: Բաղրամյանի հերթական պարտությունից հետո, նրան կրկին փրկում է Ժուկովը, որից հետո 1943թվականի հուլիսի 12-ին թշնամու գլխին իջավ նրա գլխավորած բանակի հուժկու հարվածը: Նրա գվարդիականներն արդեն առաջացել էին 160-180 կմ և հասել Օրյոլ-Բրյանսկ երկաթուղուն: 1943թվականի օգոստոսի 5-ին ազատագրվում է Օրյոլը:
Այդ հաղթանակի համար Բաղրամյանին շնորհեցին գեներալ-գնդապետի կոչում և արժանացրեցին Սուվորովի առաջին աստիճանի շքանշանի, իսկ 1943 թվականի նոյեմբերի 17-ին`գվարդիայի գեներալ-գնդապետի կոչում: Կլիմենտ Հարությունյան, «Հայ ժողովրդի ներդրումը Հայրենական պատերազմի հաղթանակում 1941-1945թթ.», 2010թ.
Այցելություններ Հայաստան
Հայաստան կատարած այցելություններից մեկի ժամանակ նա գնում է Սարդարապատի հուշահամալիր և հանդիպում է իր նախկին զինվորներին: Նա բարեկամական հարաբերությունների մեջ էր նաև Մարտիրոս Սարյանի հետ: Վարպետի «Հովհաննես Բաղրամյան» կտավը գտնվում է Մարտիրոս Սարյանի տուն-թանգարանում: Մ.Մերժանով, «Զինվոր, գեներալ, մարշալ», 1975 թ.
Կենսագրական լրացուցիչ տվյալներ
Հովհաննես Բաղրամյանը ծնվել է 1897 թվականին Ելիզավետպոլի նահանգի (Գանձակ) Չարդախլու գյուղում: 1917 թվականին ավարտել է Թիֆլիսի պրապորշչիկների դպրոցը, 1925թվականին՝ Լենինգրադի (այժմ՝ Սանկտ Պետերբուրգ) հեծելազորային հրամանատարական կազմի կատարելագործման, 1931թվականին՝ բարձրագույն հրամանատարական կազմի դասընթացները, 1934 թ.-ին՝ Մոսկվայի Միխայիլ Ֆրունզեի անվան, 1938 թվականին՝ Գլխավոր շտաբի ռազմական ակադեմիաները:
Առաջին աշխարհամարտին տարիներին ծառայել է Կովկասյան ռազմաճակատում գործող ռուսական էքսպեդիցիոն 2-րդ սահմանապահ գնդում: 1918 թվականին մասնակցել է թուրքական զորքերի դեմ մղված կռիվներին, մայիսի 22–26-ին՝ որպես Հայկական 1-ին հատուկ հեծելազորային գնդի դասակի հրամանատար՝ Սարդարապատի ճակատամարտին:
Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո Բաղրամյանը եղել է Հայկական հրաձգային դիվիզիայի գնդացրային էսկադրոնի, իսկ1923–1931թվականներին՝ հեծելագնդի հրամանատար, ապա՝ 5-րդ հեծյալ դիվիզիայի շտաբի պետ:
Հայրենական մեծ պատերազմի ընթացքում պլանավորել և կազմակերպել է ռազմաճակատի զորքերի նահանջը և Կիևի պաշտպանությունը: Նա պլանավորել և իրականացրել է նաև Ելեցի ռազմական գործողությունը: 1942թվականի սկզբին եղել է Հարավարևմտյան ուղղության օպերատիվ խմբի պետ, 1942 թվականի հուլիսից՝ ռազմական գործողությունների անմիջական հրամանատար: Նրա գլխավորությամբ 16-րդ բանակը պաշտպանել է Մոսկվայի մատույցները, 1943թվականի հուլիս-օգոստոսին աչքի է ընկել Կուրսկի ճակատամարտում:
1943 թվականի նոյեմբերի 19-ից, որպես 1-ին մերձբալթյան ռազմաճակատի հրամանատար, Բաղրամյանը մասնակցել է Վիտեբսկի, Պոլոցկի ազատագրմանը, իսկ 1944 թվականին Մերձբալթիկայում մղված մարտերին, սեպտեմբերին մոտեցել է Ռիգային: Մեմելի (այժմ` Կլայպեդա) մոտ դուրս գալով Բալթիկ ծովի ափ՝ հնարամիտ գործողությամբ ջախջախել է թշնամու Կուռլանդական խմբավորումը:
Առաջին մերձբալթյան ռազմաճակատի լուծարումից հետո բանակի գեներալ Բաղրամյանը գլխավորել է Զեմլանդական զորախումբը: Նրա հրամանատարությամբ զորքերը վերացրել են հակառակորդի՝ Արևելյան Պրուսիայի, ապա նշանակվել է 3-րդ բելոռուսական ռազմաճակատի հրամանատար, իրականացրել ֆաշիստական զորքերի վերջնական ջախջախումը Արևելյան Պրուսիայում:
1945–54 թվականներին Հովհաննես Բաղրամյանը եղել է Մերձբալթյան ռազմական օկրուգի հրամանատար, 1954 թվականից՝ ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարարության գլխավոր ռազմական տեսուչ, հետագայում պաշտպանության նախարարի տեղակալ, 1956–58 թվականներին՝ Գլխավոր շտաբի ռազմական ակադեմիայի պետ, 1959 թվականից՝ ԽՍՀՄ զինված ուժերի թիկունքի պետ, 1968 թվականից՝ ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարարության գլխավոր ռազմական տեսուչ և տեսուչների խմբի ղեկավար:
Հովհաննես Բաղրամյանը մահացել է 1982 թ. սեպտեմբերի 21-ին և թաղվել է Մոսկվայի Կարմիր հրապարակում` Կրեմլի պատի տակ:
Հովհաննես Բաղրամյանի անունով կոչվել են փողոցներ Բելառուսի Գորոդոկ և Պոլոցկ քաղաքներում, Մոսկվայում: Երևանում նրա անունն են կրում մետրոպոլիտենի կայարանը և քաղաքի պողոտաներից մեկը, որտեղ կանգնեցված է նաև մարշալ Բաղրամյանի ձիարձանը:
Կոչումները
Հովհաննես Բաղրամյանը ԽՍՀՄ մարշալ է դարձել 1955 թվականին, Խորհրդային կրկնակի հերոս`1944 և 1955 թվականներին: Բացի այդ` նա պարգևատրվել է Լենինի յոթ, Հոկտեմբերյան հեղափոխության, Կարմիր դրոշի երեք, Սուվորովի 1-ին կարգի 2 և Կուտուզովի 1-ին կարգի շքանշաններով: Մարշալի մահից նրա բոլոր մեդալները նվիրաբերվել են Մոսկվայի ՌԴ զինված ուժերի կենտրոնական թանգարանին:
