Արցախյան Շարժման 31-րդ տարեդարձի առթիվ Արցախի պետական համալսարանի դասախոս, պատմական գիտությունների թեկնածու Տարոն Հակոբյանը հոդվածաշար է սկսում Արցախպրեսում, որտեղ կներկայացնի 1991-94թթ.-ի Արցախի ներքաղաքական կյանքի զարգացումները՝ նոր սերնդի համար բացահայտելով հետաքրքիր փաստեր և դրվագներ:
Արցախի Հանրապետության հռչակումը և նախապատմությունը
ՍՏԵՓԱՆԱԿԵՐՏ, 20 փետրվարի, ԱՐՑԱԽՊՐԵՍ: Հեղինակի առաջին գիտավերլուծական հոդվածը, որը վերաբերում է Արցախի Հանրապետության հռչակմանը և դրա նախապատմությանը, ընթերցողի դատին ենք ներկայացնում Հանրապետության վերածննդի օրվա առթիվ:
«Լեռնային Ղարաբաղը, (պատմական Արցախ նահանգի մի հատվածը), լինելով պատմական Հայաստանի անբաժանելի մաս, խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո 1921 թ. ՌԿ(բ)Կ Կովբյուրոյի հուլիսի 5-ի ապօրինի որոշումով բռնակցվեց Խորհրդային Ադրբեջանին: Այնուհետեւ, 1923 թ. հուլիսի 7-ին Ադրբեջանի Կենտգործկոմը ընդունեց հռչակագիր «Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի կազմավորման մասին»: Սակայն նորաստեղծ մարզի սահմանների մեջ չընդգրկվեցին հարթավայրային Ղարաբաղի մեծ մասն ու արեւմտյան լեռնային շրջանները (ներկայումս ԼՂՀ պաշտպանության բանակի կողմից ազատագրված տարածքները):
Ադրբեջանի կողմից տասնամյակներ ի վեր կիրառված հակահայկական քաղաքականությունը, հայ բնակչության մարդկային եւ ազգային արժանապատվության ոտնահարումը ստեղծեց ծայրահեղ լարված իրավիճակ: 1985 թ. հետո գորբաչովյան` այսպես կոչված «վերակառուցման» քաղաքականությունը ԼՂ-ի հայությանը հնարավորություն ընձեռեց կրկին հանդես գալ իր ոտնահարված իրավունքների պաշտպանությամբ եւ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությանը վերամիավորելու պահանջով:
1988թ. փետրվարի 20-ին ԼՂԻՄ ժողովրդական պատգամավորների մարզային խորհրդի նստաշրջանը որոշում ընդունեց ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանական ԽՍՀ կազմից հանելու եւ Հայկական ԽՍՀ կազմի մեջ մտցնելու հարցով Ադրբեջանական ԽՍՀ եւ Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդների առջեւ միջնորդելու մասին: Սակայն ԽՄԿԿ Կենտկոմի քաղբյուրոն 1988 թ. փետրվարի 21-ին ընդունեց ժողովուրդների ինքնորոշման միջազգային սկզբունքներին հակասող որոշում, որով Ղարաբաղյան շարժումը որակվեց որպես «ծայրահեղական» եւ «նացիոնալիստական», ինչպես նաեւ` փորձ արվեց հիմնահարցի քաղաքական լուծումը փոխարինել տարբեր միջոցառումներով, ինչն էլ հարուցեց մարզի բնակչության խիստ դժգոհությունը:
Անտեսելով հայ բնակչության ինքնորոշման իրավունքը եւ նրա պահանջի իրավաքաղաքական հիմնավորվածությունը` Ադրբեջանը Մոսկվայի հովանավորությամբ նորից նախընտրեց հարցի կարգավորման, ավելի ճիշտ` մեռցման ոչ քաղաքակիրթ մեթոդները` կազմակերպելով էթնիկական զտումների գործընթաց: Սա արդեն քաղաքական ահաբեկչություն էր արցախահայության եւ ամբողջ հայ ժողովրդի հանդեպ: Խորհրդային զորքերի օգնությամբ հրկիզվեցին ու ավերվեցին մի շարք հայկական բնակավայրեր: Ողջ Ադրբեջանի տարածքում սկսվեց զանգվածային մարդաորս հայ բնակչության հանդեպ, կարծես կրկնվում էին 1915 թ. իրադարձությունները` ամենուրեք տեղահանված հայ բնակչություն եւ անմեղ զոհեր: Այդ իրավիճակը պահպանվեց մինչեւ 1991 թվականը, երբ նշմարվեց Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միության լուծարման հեռանկարը:
Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը ձեւավորվեց ԽՍՀՄ-ի լուծարման գործընթացում, ԽՍՀՄ պետական կառույցում ներառնված ազգայինպետական կազմավորման` ԼՂԻՄ-ի եւ հայաբնակ Շահումյանի շրջանի հիմքի վրա։ Հաշվի առնելով Հայաստանի հետ վերամիավորման պահանջի բավարարման անհնարինությունը ԽՍՀՄ-ում ու միջազգային որոշ կազմակերպություններում, ինչպես նաեւ դրանց կողմից խնդիրը որպես Հայաստանի` Ադրբեջանի նկատմամբ տարածքային հավակնություն դիտելը, ինչը կարող էր անկասելի դարձնել ադրբեջանա-հայկական պատերազմը, ԼՂ իշխանությունները ընտրեցին մարտավարության միակ ճիշտ` փոխզիջումային տարբերակը՝ սեպտեմբերի 2-ին ընդունելով ԼՂՀ հայտարարելու մասին Հռչակագիր։ Դրանով ԼՂ-ն, մի կողմից` իրեն հայտարարեց Ադրբեջանից դուրս, մյուս կողմից` հրաժարվեց Հայաստանի հետ վերամիավորումից։ Այդ պահից փոխվեց Արցախյան շարժման բնույթը, եւ այն ընդունեց անկախ պետականություն կերտելու շեշտված ուղղորդում։ Այսպիսով` ԽՍՀՄ-ի լուծարման հանգամանքներում նախկին Ադր. ԽՍՀ-ի տարածքում կազմավորվեցին երկու անկախ պետություններ. մեկը` ԼՂՀ-ն, մյուսը` Ադրբեջանի Հանրապետությունը»: Շարունակելի:
